Giáo trình điện tử
Phương pháp nghiên cứu tài liệu
trong nghiên cứu khoa học

Các bộ máy tìm kiếm phổ thông thường trình bày kết quả tìm kiếm thành 3 phần: nhan đề tài liệu; trích đoạn nội dung; đường liên kết.

Chọn lọc nhanh các tài liệu có khả năng phù hợp với nhu cầu tìm kiếm bằng cách trả lời những câu hỏi sau:

• Quan hệ giữa nhan đề tài liệu với các từ cần tìm?
• Quan hệ "nhan đề-từ cần tìm" theo các cấp giảm dần: bao hàm rộng, bao hàm trực tiếp, hoàn toàn trùng khớp, chủ đề lệ thuộc, chi tiết phụ, chủ đề lân cận, vấn đề có liên quan, hoàn toàn không liên quan.
• Tuỳ mục đích muốn tìm các từ ở vị trí nào trong tài liệu, so sánh với quan hệ này và quyết định.
  
• Vị trí các từ cần tìm trong trích đoạn nội dung?
• Vị trí các từ cần tìm: liên tục với nhau, nằm gần nhau và có liên hệ chặt chẽ, nằm gần nhau nhưng có liên hệ rời rạc, hoàn toàn rời rạc nhau.
• Tuỳ vào mục đích muốn tìm các từ ở vị trí nào trong tài liệu, so sánh với các quan hệ vị trí này và quyết định.
  
• Đường liên kết của nguồn cung cấp tài liệu:
• Tên miền chung là gì?
• Tên miền chung đó thường dành cho đối tượng và lĩnh vực nào?
• Tên website là gì? Tên đó có thể hiện hoặc đã được biết là một tổ chức, một cá nhân hay có mục tiêu khoa học-giáo dục hay không?
• Các thành phần trong địa chỉ mạng (thư mục, tập tin) có thể hiện nội dung khoa học-giáo dục hay không? Có quan hệ gì với chủ đề cần tìm?

Nói chung, các câu hỏi này mang tính chất thủ thuật, và đòi hỏi nhiều kinh nghiệm tích luỹ cũng như hiểu biết sâu sắc về Internet và Mạng. Và cách chọn lọc nhanh này cũng chỉ có hiệu quả tương đối.

• Hữu ích nhất là giúp để loại bỏ những nguồn thông tin "nhiễu" (khi các câu trả lời kia không có tính phù hợp cao với nhu cầu).
• Hữu ích để nhận diện nhanh các nguồn tài liệu quen thuộc, độ tin cậy đã được thừa nhận.
• Áp dụng thận trọng khi trong kết quả có phần phù hợp mà những phần khác không xác định được. Trong trường hợp này, nên mở tài liệu ra để xem và chuyển sang bước đánh giá tổng quát.
• Ví dụ: nhan đề phù hợp nhưng tên miền không có sự bảo chứng (.com, .net,...).
  

Đối với mỗi tài liệu thông qua được bước chọn lọc nhanh, lời khuyên về mặt kĩ thuật là:

• không mở trực tiếp liên kết (nhấn chuột trái) trong cửa số hiện hành;
• nhấn chuột phải lên liên kết và mở ra bằng một cửa sổ mới  (new window/nouvelle fenêtre) mới hoặc một thẻ mới (new tab/nouvel onglet);
• thủ thuật này giúp tiếp tục duyệt các kết quả khác mà không phải quay lại từ đầu, đồng thời không mất thời gian chờ cho tới khi trang mới được mở ra.

Tuy nhiên, lưu ý là thủ thuật này gặp một trở ngại trong vài trường hợp: liên kết không cho phép mở bằng cách nhấn chuột phải. Dù sao, tỉ lệ trở ngại này cũng không cao, nên thông thường vẫn áp dụng tốt.

Bài thực hành

• Nội dung tài liệu: xem nhanh các phần chính của tài liệu để xác định:
• mức độ liên quan của nhan đề tài liệu với đề tài;
• mức độ thống nhất giữa nhan đề với các phần khác của tài liệu;
• mức độ liên quan giữa nội dung tổng thể của tài liệu với đề tài;
• xem chi tiết phần tóm tắt và/hoặc các đoạn quan trọng để kiểm tra lại các nhận định trên;
• nguồn tham khảo của tài liệu nhiều hay ít, trong đó có những nguồn có tính học thuật và khoa học cao hay không;
• cách trình bày của bản thân tài liệu có tính khoa học hay không.
  

• Nguồn gốc tài liệu: tuỳ tính chất của đề tài và đặc thù chuyên ngành mà có những yêu cầu tương ứng về tài liệu.
• Độ sâu chuyên ngành: sách, tạp chí chuyên ngành, báo cáo hội nghị, luận văn/luận án, tài liệu liên ngành, văn bản nhà nước, số liệu thống kê, thông tin đại chúng/khoa học phổ thông, v.v.
• Nơi công bố: tài liệu này đã được công bố ở đâu (tựa báo, nhà xuất bản, cơ quan nhà nước, tổ chức khoa học,...), theo mục đích gì (khoa học, giáo dục, thương mại, giải trí, thời sự,...)?
• Thời điểm công bố: nội dung tài liệu đã được công bố rộng rãi từ khi nào? Đã lỗi thời hay vẫn còn giá trị? Có được cập nhật không?
  

• Tác giả: tìm hiểu trình độ và kinh nghiệm của tác giả tài liệu đối với chủ đề được đề cập đến.
• Có thể tin cậy vào tài liệu nếu tác giả là một chuyên gia có uy tín trong chuyên ngành: các công trình đã công bố của tác giả là một trong những tiêu chí nhận định cơ bản.
• Tác giả có được trích dẫn nhiều trong các tài liệu khác hay không?
  
• Nơi công tác của tác giả cũng có thể tiết lộ đôi điều về uy tín, kinh nghiệm hoặc trình độ chuyên ngành của tác giả.
• Có thể có những tài liệu được đăng trên những website cá nhân. Khi đó, việc kiểm chứng tác giả càng quan trọng.

• Ngày đăng: cần phân biệt ngày công bố của tài liệu và ngày đăng trên website.
• Nếu tài liệu là một ấn bản điện tử (chỉ đăng trên Internet): hai ngày này có thể là một.
• Nếu tài liệu được công bố ở một nơi, và được đăng lại trên một website nào đó: ngày đăng là ngày tài liệu được đưa lên website nơi tìm thấy tài liệu.

• Tiêu chí của website: 
• Nếu website nơi tìm thấy tài liệu cũng chính là nơi công bố tài liệu đó, và nếu đó là một đơn vị khoa học (nhà xuất bản, tạp chí, tổ chức chuyên môn,...) đã được thừa nhận trong chuyên ngành, tiêu chí của website có lẽ không cần bàn cãi.
• Nếu website chưa từng hoặc ít được biết đến, hoặc là nơi phổ biến thông tin khoa học một cách không chính quy (như các diễn đàn mạng), rất cần xem trong các mục khác, thường trong phần giới thiệu truy cập từ trang chủ, để tìm được những thông tin về lịch sử hình thành, người chịu trách nhiệm, tiêu chí hoạt động,... để xác định xem có đáp ứng các yêu cầu về khoa học hay không.