Giáo trình điện tử
Phương pháp nghiên cứu tài liệu
trong nghiên cứu khoa học

MỤC LỤC

Phần 4. Phương pháp viết tài liệu khoa học

Lập dàn ý và các ý tưởng cơ bản

Đặt tên đề mục

Tên đề mục là một trong những yếu tố quyết định sự thành công của dàn ý bài viết. Từ tên đề tài cho đến từng phần, chương, mục, phụ mục đều phải được đặt tên một cách cẩn thận, hợp lí, không chỉ làm cho bài viết phù hợp mục đích trình bày mà còn làm nổi bật cách thức lí luận để hướng người đọc đi đến những kết luận cần thiết.

Các nguyên tắc chính

• rõ ràng và dễ hiểu, tránh những cách đặt tên quá trừu tượng, "bác học", không biểu hiện sắc thái tình cảm yêu ghét, nhận định, phê phán,...;
• biểu hiện được tổng thể nội dung bên trong;
• hình thức tương đối đồng nhất, nhưng cũng không nên quá đơn điệu;
• không quá ngắn hay quá dài, mà phải hài hoà với cấu trúc trình bày tổng thể.
  

Tên đề tài

Một số mẫu tên đề tài đã được đề cập trong phần 1 của giáo trình này. Trong một số trường hợp, có thể có tựa phụ đi kèm với tựa chính nhằm cung cấp thông tin chi tiết về khía cạnh trọng tâm của vấn đề trong tựa chính. Ví dụ: 

NGƯỜI NHẬP CƯ VÀ AIDS: QUẢN LÍ NGUY CƠ SO SÁNH VỚI KIỂM SOÁT XÃ HỘI
Một ví dụ từ Thung lũng sông Senegal

DÂN SỐ THẾ GIỚI ARAB VÀ TRUNG ĐÔNG TỪ THẬP KỈ 1950 ĐẾN THẬP KỈ 2000
Khảo sát các biến động và ước lượng thống kê

Tên đề tài, ngoài việc thể hiện được nội dung tổng thể trong bài viết, cần phản ánh đúng định hướng chuyên ngành hoặc trọng tâm vấn đề được xử lí. 

• Ví dụ 1: đề tài "Nghiên cứu chế biến nước ép từ trái thanh long bằng cách sử dụng một số chủng vi sinh vật" (công nghệ thực phẩm) sẽ khác hướng chuyên ngành với đề tài "Nghiên cứu một số chủng vi sinh vật để chế biến nước ép từ trái cây thanh long" (vi sinh vật).
• Ví dụ 2: tựa "Vua Philippe II và vùng Địa Trung Hải" cho thấy vấn đề được xử lí khác với đề tài "Vùng Địa Trung Hải và thế giới Địa Trung Hải thời kì vua Philippe II".
  

Một cách tốt nhất, tên đề tài chính xác nên được quyết định sau khi đã viết xong bài. Tuy nhiên, có thể có nhiều lí do ràng buộc về mặt quản lí khiến nhiều đề tài phải đăng kí tên chính xác trước khi viết bài, thậm chí trước khi thực sự bắt đầu. Sự bắt buộc này đôi khi làm hạn chế tính linh động của nhà nghiên cứu khi phải giải quyết nhiều tình huống nảy sinh trong quá trình thực hiện, đòi hỏi cần điều chỉnh phạm vi nghiên cứu.

Có nhiều cách khác nhau để đặt tên chương mục. Điều kiện trước tiên là tên chương mục vẫn phải đáp ứng các yêu cầu căn bản ở trên. Sau đó là tuỳ theo văn phong chuyên ngành mà đặt tựa chương mục, tránh những cách sử dụng quá lạ lẫm hay khác biệt so với các tài liệu khác cùng chuyên ngành (dù tính độc đáo riêng biệt của mỗi đề tài vẫn luôn được đề cao). 

Tuỳ thuộc vấn đề và chủ ý trình bày, có thể đặt tên chương mục bằng cách kết hợp các từ đơn, từ ghép, ngữ danh từ, ngữ động từ hay câu đầy đủ theo nhiều cách khác nhau.

• Một từ: từ đơn hoặc từ ghép phản ánh nội dung chính của chương, mục.
• Ví dụ: "Vật liệu", "Phương pháp", "Thu mẫu",... 
• Hai từ bổ nghĩa nhau: hai từ đơn hoặc ghép có nghĩa bổ sung cho nhau.
• Ví dụ: "Tổng quan tài liệu", "Nghiên cứu so sánh", "Đọc tích cực", "Phân tích đa biến số", "Di cư quốc tế", "Đặc điểm nhiệt động học",... 
• Hai từ có liên quan nhau hay đối lập: thường có liên hệ từ để nối hai từ đơn hoặc ghép có liên quan hay đối lập nhau.
• Ví dụ: "Vật liệu và phương pháp", "Đạo đức và quyền lực", "Tử vong trẻ em và sức khoẻ", "Sự chuyển tiếp ra hoa",...
  
• Ngữ danh từ hay ngữ động từ: trong đó, ngữ danh từ thường được sử dụng nhất để đặt tên đề mục.
• Ví dụ: "Sức mạnh của truyền thông", "Thu mẫu, phân lập và định danh vi tảo", "Phương pháp phân tích và thống kê số liệu", "Cấu trúc tuổi-giới tính: biến động và phân hoá"
  
• Các ngữ danh/động từ có liên quan nhau hay đối lập: nhiều ngữ danh/động từ kết hợp cùng nhau thành một ngữ danh/động từ phức tạp, nhưng vẫn không thành một câu.
• Ví dụ: "Sự ra đời của các giáo phái mới và thái độ phản ứng của công chúng", "Các nhóm địa lí, dòng họ và phân họ", "Sự mất cân đối không gian và xã hội sâu sắc giữa các nước", "Bối cảnh tranh luận mới: ghi nhận các con số thống kê",...
  
• Câu khẳng định hay nghi vấn: cách đặt tên này cần được dùng với sự cân nhắc kĩ lưỡng và "liều lượng" phù hợp. Dùng câu khẳng định đặt tựa cho một mục khi đó cũng chính là kết luận quan trọng của mục. Dùng câu nghi vấn đặt tựa cho một mục khi muốn gợi các vấn đề cần suy nghĩ trong mục đó xoay quanh câu hỏi đã đặt ra.
• Ví dụ: "Thuế thu nhập cá nhân là một sản phẩm lịch sử", "Có nên xoá bỏ thuế thu nhập cá nhân?", "Độ tuổi kết hôn trung bình đã tăng cao", "Xu hướng sống độc thân sẽ phá vỡ mô hình gia đình truyền thống?",...