Gieo mầm khoa học

Tháng mười một. Tôi nhận được tin nhắn của một anh bạn đồng môn, xưa học sau tôi một khoá ở trường sư phạm, hiện đang công tác tại một trường đại học công lập ở TP. HCM, muốn gặp tôi chia sẻ một nỗi băn khoăn chưa có lời giải. Anh có con gái đang học lớp 9 ở một trường cấp II có tiếng của thành phố. Cách đây ít lâu, cháu đi học về báo là nhà trường mời học sinh tham gia nghiên cứu khoa học, cho phép người thân trực tiếp làm người hướng dẫn khoa học. 

Ban đầu anh nói với con gái cần kiểm tra lại, vì nguyên tắc là bố không được hướng dẫn con, nhưng khi xem thông báo “giấy trắng mực đen” của trường thì anh gật đầu đồng ý. Là trưởng phòng thí nghiệm, anh đã dẫn con đến trường, sắp xếp thời gian giảng giải và hướng dẫn cho con gái làm một đề tài nho nhỏ. Cháu bẩm tính thông minh, ham học, được bố hướng dẫn chặt chẽ, khoa học thì ra kết quả tốt, trình bày hết sức thuyết phục, được chấm giải nhất toàn trường.

Đến đây thì bắt đầu có vấn đề. Khi trường chọn công trình của cháu đưa lên dự thi cấp thành phố, thì vướng phải quy định rằng người hướng dẫn khoa học phải là giáo viên cơ hữu của trường cháu đang học. Ban giám hiệu ra sức thuyết phục anh chấp nhận cho một thầy giáo trong trường đứng tên người hướng dẫn, để đăng ký đề tài của cháu với hi vọng đạt giải cao. Bố cháu không thuận, gợi ý là nên xin thêm thời gian để làm việc với giáo viên và con gái, để thầy trò tự thực hiện thí nghiệm cùng nhau rồi lấy kết quả dự thi, thì trường bảo không còn đủ thời gian.

Cháu bé một mặt không thích thầy giáo chẳng làm gì lại có tên hướng dẫn, mặt khác lại lấn cần vì muốn có thành tích cao để ghi vào hồ sơ đăng ký các chương trình học bổng ở nước ngoài mà cháu đang theo đuổi. Anh dù biết rõ nếu chiều theo ý nhà trường thì phạm quy, nhưng thấy con gái băn khoăn thì tấm lòng người cha có cứng mấy cũng dễ thành yếu mềm. Cuộc nói chuyện của chúng tôi bắt đầu thì những chia sẻ rụt rè, với nhiều lý do nhà trường đưa ra như vì lần đầu tham gia nên không biết rõ quy định của thành phố, hay giá như còn thêm một hai tuần để cho giáo viên hướng dẫn cháu làm thêm thí nghiệm, v.v.

Tôi không “bàn ra” cũng không “tán vào”, mà chỉ mở ra những góc nhìn rộng hơn, dài hơn, sâu hơn của câu chuyện. Rằng hôm nay, nếu cháu nhắm mắt bước tới, cái lợi thấy ngay là một giải thưởng và một bản lý lịch đẹp; nhưng việc gian dối ngay từ bước chân đầu tiên tập tễnh làm quen với khoa học thì không biết di hại lâu dài sẽ thế nào. Hay ngược lại, nếu cháu thấy rằng đề tài của mình dù tốt thì hoàn toàn không hợp lệ, mà không có cách nào làm khác ngoài việc từ chối dự thi, thì cái mất tức thời là thiếu đi một dòng thành tích; nhưng niềm yêu thích và đam mê khoa học vẫn vẹn nguyên, với thành tích hạng nhất cấp trường đã là một sự công nhận xác đáng và đúng luật chơi.

Hoặc giả, trong trường hợp cháu quyết định dự thi và đạt giải, lỡ trong buổi thuyết trình hoặc trao giải, người ta hỏi thầy hướng dẫn cháu làm đề tài như thế nào, thì cháu sẽ trả lời ra sao? Nếu thi và có giải, cháu có thể về nhà ngủ yên hàng đêm mà không chút trăn trở? Chưa kể, rủi ro có người biết chuyện dẫn đến kiện tụng về sau sẽ không phải là nhỏ; khi đó thì mọi công sức và thành tích đẹp đẽ đều nhanh chóng tan thành mây khói. Hơn nữa, nếu thực sự đam mê nghiên cứu khoa học và tự tin vào bản thân, cháu vẫn còn nhiều cơ hội để dự thi một cách hợp lệ và sòng phẳng khi lên cấp III hay các bậc học lớn hơn.

Sau cuộc nói chuyện ấy, anh đã về tâm tình lại với con gái. Và cháu đã quyết định không dự thi, với đầy đủ ý thức và trách nhiệm về lựa chọn của mình. Anh bạn tôi còn kể thêm về một cô bé học trò khác, đang học lớp 12, con của một đồng nghiệp cùng trường, đã có một quyết định dũng cảm tương tự. Cháu tìm kiếm học bổng nước ngoài, mẹ cháu nhờ anh hướng dẫn nghiên cứu và viết bài báo khoa học để tăng sức thuyết phục của hồ sơ. 

Dù bản thân đã học tiến sĩ ở nước ngoài, tham gia một đề tài nghiên cứu quốc tế lớn và có nhiều bài báo công bố trên các tạp chí uy tín, anh giảng giải cho cháu hiểu ở cấp độ của cháu vì sao có thể tập làm nghiên cứu nhưng chưa nên nghĩ tới việc viết báo. Nhưng song song đó, mẹ cháu có liên hệ được một giảng viên khác, cũng học tiến sĩ ở nước ngoài về, đã có chức danh phó giáo sư. Vị này nói với cô rằng chuyện viết báo “dễ như bỡn”, vì mình công bố mỗi năm đến hàng chục bài báo, là “ngôi sao sáng” về nghiên cứu khoa học hiện nay của trường.

Bẵng đi mấy hôm, cô đồng nghiệp mang lỉnh kỉnh những món quà quê đến biếu anh, nói cảm ơn anh rất nhiều, vì nhờ anh mà cô thấy con gái mình trở nên cứng cáp. Vị phó giáo sư kia đã gợi ý đưa tên cháu vào một bài báo có sẵn, nhưng cháu đã cương quyết từ chối. Cháu sẵn sàng thực hiện một đề tài do chính mình làm, dù kết quả đến đâu cũng báo cáo trung thực, lời nhận xét và khuyến nghị một cách khoa học của anh bạn tôi sẽ có giá trị cho cháu hơn nhiều so với một dòng thành tích đẹp đẽ mà cháu chẳng hề góp chút công sức nào.

Mỗi năm cứ đến “mùa nhà giáo” là sẽ xuất hiện bao nhiêu lời ngợi ca, tôn vinh thầy cô giáo và nghề giáo. Nhưng với tôi, những quyết định dũng cảm như của hai cô học trò tuổi hoa niên nói trên, với niềm tin và sự hậu thuẫn của những người vừa là cha mẹ vừa là nhà giáo dục như anh bạn tôi và cô đồng nghiệp, mới là điều đáng được nhắc tới, và nhân rộng. Không chỉ trong tháng ấy và những ngày ấy, mà cần liên tục hàng ngày, hàng tuần, hàng tháng xuyên suốt cả năm. Những quyết định không hề dễ dàng, được đưa ra sau nhiều đắn đo, cân đong lợi ích thiệt hơn; nhưng cuối cùng tinh thần trung thực đã vượt lên.

Không cần những lí thuyết dông dài hay luận đề phức tạp về đạo đức hay liêm chính học thuật. Vững tâm làm người ngay thẳng dù xung quanh mình không ít người luồn lách dối gian. Kiên trì với lựa chọn làm khoa học thực chất dù đánh mất dịp thu vén lợi ích ngắn hạn, hay đối diện với thiệt thòi trước mắt. Thầm lặng mỗi ngày lan toả niềm tin, như những người nông dân cần mẫn chăm bón khu vườn hàng ngày, để biết rằng nền giáo dục và khoa học nước nhà vẫn còn có những hạt mầm tốt, chắc, khoẻ, sẽ nảy nở rộ khắp trong tương lai.